Vitet e fundit, Mali i Zi është përballur me sfidën e ruajtjes së vlerave antifashiste për shkak të ngritjes së ekstremit të djathtë në zonën më të gjerë të Ballkanit Perëndimor. Kjo prirje u inkurajua më tej nga pjesëmarrja e rrymave të ekstremit të djathtë në autoritetet, si në Serbi ashtu edhe në Mal të Zi. Gjithashtu, vërehet ndikimi në rritje i Kishës Ortodokse Serbe (KPS) në dinamikën socio-politike, nga njëra anë, duke minimizuar rëndësinë e Lëvizjes Popullore Çlirimtare, dhe nga ana tjetër, duke rehabilituar lëvizjen kolaboracioniste që nga koha e Luftës së Dytë Botërore.
Ky trend është produkt i ndikimit malinj të huaj nga Serbia, i cili manifestohet përmes dezinformatave dhe revizionizmit historik dhe ndikon drejtpërdrejt në forcimin e forcave ekstreme të djathta dhe antidemokratike që kundërshtojnë organizimin civil të Malit të Zi.
Serbia dhe rehabilitimi i lëvizjes çetnike
Vendimi i Kuvendit Popullor të Republikës së Serbisë nga viti 2004 barazoi lëvizjen çetnike dhe partizane, dhe propozues ishte Lëvizja Restauruese Serbe e ministrit të atëhershëm të Punëve të Jashtme Vuk Drashkoviq. Vota e saj bëri të mundur legalizimin e rishikimit të Luftës së Dytë Botërore, i cili u shfaq me ndryshimin e emrave të rrugëve, vendosjen e monumenteve të diskutueshme, emërtimin e festave të diskutueshme dhe rishikimin e teksteve të historisë. Në vitet që pasuan, nxënësit e shkollave fillore dhe të mesme në Serbi u edukuan në frymën e historisë së rishikuar në të cilën Draža Mihailović, komandanti çetnik, u prezantua si një luftëtar antifashist dhe kundërshtar i forcave pushtuese. Gjithashtu, Ligji për Rehabilitimin e miratuar në vitin 2006 i hapi rrugën themelimit social të atij konstrukti, i cili i shndërroi bashkëpunëtorët e okupatorit fashist në luftëtarë të interesave kombëtare serbe.
Më shumë se 3000 njerëz janë rehabilituar në Serbi që nga miratimi i ligjit të përmendur dhe shteti ka paguar më shumë se 272 milionë dinarë si kompensim. Midis tyre janë 200-300 anëtarë të divizionit famëkeq Prinz Eugen SS, të njohur për kryerjen e krimeve të rënda. Drazha Mihailoviq u rehabilitua në maj të vitit 2015 në bazë të atij ligji. Në vendimin e Gjykatës së Lartë thuhet: Pas shqyrtimit dhe votimit, kjo gjykatë mori vendim. Miratohet kërkesa për rehabilitimin e Dragoljub Mihailoviq Drazha. Nga sot ai konsiderohet i padënuar. Së fundmi në Beograd është hapur një muze kushtuar Drazha Mihailoviqit.
Në maj të vitit 2023, Gjykata e Apelit në Beograd konfirmoi vendimin e Gjykatës së Lartë në Valjevë, e cila miratoi kërkesën për rehabilitimin e ish-komandantit të Gardës Malore të Ushtrisë Jugosllave në atdheun e tij, Nikola Kalabiq.
Media, si dhe rrjetet sociale, kontribuojnë në një masë të konsiderueshme në fushatën revizioniste, e cila bëhet vendimtare për aktivitetet e organizatave të ekstremit të djathtë dhe fashist. Numri dhe prania e tyre në jetën shoqërore dhe politike të Serbisë po rritet.
Sulmi ndaj antifashizmit në Mal të Zi
Për dekada, Mali i Zi ishte një shembull pozitiv i nxitjes së vlerave antifashiste në rajon, megjithëse qeveria e atëhershme e udhëhequr nga Partia Demokratike e Socialistëve nuk i kushtoi vëmendje të veçantë kësaj çështjeje. Institucionet shtetërore dhe përfaqësuesit e qeverisë, ndryshe nga ata në Serbi, kishin qëndrim të qartë ndaj lëvizjeve kuislinge gjatë Luftës së Dytë Botërore. Në anën tjetër, organizatat politike pro-serbe kanë rishikuar në mënyrë të qartë historinë, duke e paraqitur lëvizjen kriminale çetnike si antifashiste.
Pas ndërrimit të qeverisë në gusht të vitit 2020, ka pasur të shpeshta shembuj të përpjekjeve për rehabilitimin dhe promovimin e lëvizjes çetnike të toleruara nga pushteti aktual si në nivel shtetëror ashtu edhe në atë lokal, kryesisht me pjesëmarrjen e klerit të Kishës Ortodokse Serbe. Ai institucion fetar, i cili, sipas sondazheve të opinionit publik, gëzon nivelin më të lartë të besimit tek qytetarët, përfshirë të rinjtë, ka një ndikim të rëndësishëm në situatën politike në vend. Një demonstrim i dukshëm i ndikimit të KPS-së u zhvillua në zgjedhjet parlamentare të 2020-ës, si dhe gjatë formimit të Qeverisë së 42-të të Malit të Zi (të kornizuar drejtpërdrejt nga KPS), dhe me nënshkrimin e Marrëveshjes Themelore.
KPS shpesh margjinalizon lëvizjen partizane dhe heronjtë popullorë të Luftës së Dytë Botërore, duke i vendosur në një kontekst negativ. Paralelisht, ai organizon shërbime përkujtimore për nder të Draža Mihailović-it, dhe ripërcakton faktet historike, duke e pozicionuar lëvizjen çetnike si pjesë e lëvizjes antifashiste.
Në gusht të vitit 2022, peshkopi Metodije Ostojiq i Buda-Nikshiqit lavdëroi Drazha Mihailoviç dhe Pavel Gjurishiq, kampionë çetnikë në Luftën e Dytë Botërore, përgjegjës për krimet e luftës dhe masakrën masive të popullatës civile. Gjatë shërbimit përkujtimor në Gornji Zaostro, i cili i parapriu tubimit tradicional çetnik, peshkopi Metodije i quajti Mihailovic dhe udhëheqësit e tjerë çetnikë komandantë që luftuan për kauzën e duhur. Në ceremoninë përkujtimore të mbajtur në Katedralen në Nikshiq këtë vit morën pjesë kryetari i komunës Marko Kovaçeviq nga Demokracia e Re Serbe (NSD) dhe kryetari i parlamentit lokal Nemanja Vukoviq nga Mali i Zi Demokratik.
Një nga përfaqësuesit e shquar të Kishës Ortodokse Serbe në Mal të Zi, prifti Gojko Peroviq, në tekstin e tij autori e percepton liderin çetnik dhe pasuesit e tij si luftëtarë antifashistë të lirisë, duke iu referuar vendimit të Gjykatës së Lartë në Beograd të vitit 2015. Mendimet e ish-rektorit të Seminarit të Cetinjës i kanë publikuar mediat më të lexuara dhe më me ndikim në vend.
Në tubimet e organizuara nga KSHP në disa raste para kishës së Ngjalljes së Krishtit në Podgoric, u ekspozua një flamur i zi çetnik me mbishkrimin “Me besim në Zot për mbretin dhe atdheun”. Kjo organizatë fetare ofron udhëzime ideologjike për organizatat pro-serbe, duke përfshirë partitë politike, shoqatat kulturore dhe mediat.
Dhe disa nga përfaqësuesit më të lartë të të ashtuquajturve 30% e shumicës së gushtit përkrahin hapur kriminelët e luftës dhe kanë qëndrime jashtëzakonisht të diskutueshme ndaj të kaluarës dhe lëvizjeve që në thelb ishin kolaboracioniste, me tendencë për të rishkruar ideologjikisht historinë dhe përpjekje për të barazuar lëvizjet partizane dhe çetnike.
Demokracia e Re Serbe shquhet si parti politike që lavdëron lëvizjen çetnike. Kreu i asaj partie, Andrija Mandiq, sipas disa mediave mban titullin Duka çetnik.
Ajo parti formon shumicën e re në parlamentin malazez dhe Mandiq, në përputhje me marrëveshjen e koalicionit për formimin e qeverisë së 44-të të Milojko Spajiqit, u zgjodh kryetar i Parlamentit të Malit të Zi. Për pikëpamjet e tyre revizioniste shquhen kryetari i komunës së Nikshiqit, Marko Kovaçeviq dhe deputeti Jovan Jole Vuçuroviq, po ashtu zyrtarë të NSD-së.
Një rast më i fundit i anulimit të trashëgimisë antifashiste të Malit të Zi është ndryshimi i datës së Ditës së Komunës Pljevlja. Në shtator të vitit 2023, koalicioni në pushtet vendosi që në vend të 20 nëntorit (kur u çlirua qyteti nga pushtuesit në vitin 1944), dita e komunës të festohej në festën fetare ortodokse të Premtes së Shenjtë. Iniciativa është dorëzuar nga këshilltarët nga radhët e ish-Frontit Demokratik: Demokracia e Re Serbe dhe Partia Popullore Demokratike dhe janë mbështetur nga demokratët e Alekse Beçiqit. Në votim nuk morën pjesë deputetët e Lëvizjes Evropa Tani, të cilat formojnë edhe qeverinë në atë qytet. Iniciativës dhe vendimit i parapriu fushata e peshkopit të Kishës Ortodokse Serbe, Atanasi, i cili propagandoi që këshilltarët të ngrenë duart për çlirimin nga mbetjet e trashëgimisë së pafe komuniste, të mishëruar në ditën e mëparshme komunale. Pasi propozimi u votua, Atanasije përmes një njoftimi zyrtar tha se këshilltarët në Pljevlje kanë hyrë në analet e historisë serbe.
Kontribut në sulmin ndaj vlerave antifashiste, përveç Kishës Ortodokse Serbe dhe partive politike, e kanë edhe grupet e ekstremit të djathtë, gjegjësisht vëllazëritë ortodokse, të cilat veprojnë nën kujdesin e saj. Në vitin 2016, Ministria e Punëve të Brendshme të Malit të Zi e ndaloi organizatën nacionaliste serbe Ravnogorski pokret, por ndalimi nuk pati efekt, pasi ajo është ende në regjistrin e shoqatave aktive të OJQ-ve. Aktivitetet e saj nuk u pezulluan, gjë që u duk qartë pas zgjedhjeve të gushtit 2020. Gjithashtu, veçohen vëllazëritë ortodokse Stupovi dhe Zavjetnici Tvrdoš, anëtarët e të cilave nuk e fshehin se janë përkrahës të ideologjisë së lëvizjes çetnike.
Gjatë tetorit dhe nëntorit 2023, filmi propagandistik Heroes of Haliard i regjisorit serb Radosh Bajić u shfaq në Mal të Zi, pavarësisht informacioneve të mëparshme se shfaqjet do të anuloheshin. Filmi, i cili lavdëron lëvizjen çetnike, shpërndahet në të gjithë vendin. Prezantimi i tij në Qendrën Kulturore në Kotorr, e cila mban emrin e Nikolla Gjurkoviqit, luftëtarit të Lëvizjes Nacionalçlirimtare që u vra nga çetnikët, ishte veçanërisht i diskutueshëm. Është një shembull tjetër se si narrativat revizioniste depërtojnë në sferën kulturore dhe sociale.
