A po ia shet Republika Serbe industrinë ushtarake Serbisë? Kjo çështje u ngrit pasi kryeministri Radovan Vishkoviq deklaroi më 7 shkurt se “Kosmos” nga Banjaluka, “Orao” nga Bijeljina dhe Fabrika e Makinerive për Qëllime të Veçanta në Pale, e cila aktualisht është në falimentim, në të ardhmen “nuk mund të operojnë pa ata nuk janë të anuar kah Serbia”. Këto lëvizje vijnë në kohën kur i gjithë Ballkani po përmendet për destabilizime të mundshme që vijnë nga Serbia nën mbështetjen dhe nxitjen e Rusisë.
“Kosmos” dhe “Orao”, fabrikat e dedikuara të industrisë të themeluara në ish-Jugosllavi, tashmë bashkëpunojnë ngushtë me Ministrinë e Mbrojtjes së Serbisë.
Një kompani tjetër e paraluftës nga kjo zonë e vendosur në Republikën Srpska, “Zrak” nga Tesliq në BiH qendrore, ka qenë në pronësi shumicë nga Serbia që nga ristrukturimi në 2016.
Radio Evropa e Lirë (RSE) nuk ka marrë përgjigje nga Ministria e Mbrojtjes e Serbisë për një pyetje rreth këtij bashkëpunimi.
Megjithatë, Aleksandar Radiq, analist i sigurisë nga Beogradi, tha për Radion Evropa e Lirë se në Republikën Srpska ekziston një bazë ligjore që Serbia të marrë përsipër fabrikat e pajisjeve ushtarake në falë Ligjit për Prodhimin e Armëve dhe Pajisjet ushtarake.
Ky ligj është miratuar në fund të vitit të kaluar në Kuvendin Kombëtar të Republikës Srpska.
Sipas ligjit, një person juridik ose fizik i huaj nuk mund të ketë më shumë se 50% të aksioneve në një kompani që prodhon armë ose pajisje ushtarake – përveç nëse qeveria vendos ndryshe.
Praktikisht, kjo do të thotë se vendimi për shitjen e pjesës së shumicës në pronësi të huajve, kur është një industri e dedikuar, në të gjitha rastet merret nga qeveria. Ligji për prodhimin e armëve dhe pajisjeve ushtarake të Bosnjës dhe Hercegovinës i vitit 2004 nuk përmend pronësinë e huaj në këtë fushë.
“Ne duam të forcojmë bashkëpunimin ndërmjet Serbisë dhe industrisë së përkushtuar të Republikës Srpska përmes këtyre kompanive dhe Serbia është e interesuar”, tha për REL Vojin Mitroviq, Ministër i Ekonomisë dhe Ndërmarrësisë i RS-së.
Për shitjen e mundshme të kësaj industrie Serbisë – Mitroviq tha se “në këtë moment nuk dëshiron të flasë për këtë”.
Ai theksoi se Ministria e Mbrojtjes e Serbisë dhe përfaqësuesit e kompanive do të merren vesh se si të veprohet.
Ai shtoi se si Republika Srpska ashtu edhe Serbia duan të “ngrenë bashkëpunimin në një nivel më të lartë”.
I pyetur se çfarë mendon për shitjen e mundshme të kompanisë në Serbi, Dushan Vjeshtica, drejtor i “Kosmos” për RSE, përgjigjet se kompanisë i duhet një partneritet strategjik.
“Kemi arritur një nivel të caktuar rritjeje që mundemi në rrethana të caktuara, por kemi nevojë për një partner strategjik, kemi nevojë për kapital të freskët dhe kemi nevojë për teknologji të reja. Ne kemi nevojë për partneritete me kompani që luajnë një lojë të rëndësishme tregu në tregjet botërore” – vlerësoi Vjeshtica.
Ai ka theksuar se tregu më i madh në të cilin eksportojnë është Serbia, por eksportojnë edhe në tregun e Bashkimit Evropian. Ata nuk bashkëpunojnë me Ministrinë e Mbrojtjes së BeH-së.
Pse industria ushtarake e Republika Srpska mbështetet te Serbia?
Analisti ushtarak nga Serbia dhe redaktori i portalit të Rrjetit të Sigurisë Ballkanike, Aleksandar Radiq, thekson për REL se ka pasur më parë ide që e gjithë industria e mbrojtjes në Republikën Srpska që nuk është private “të vihet nën kontrollin e një prej kompanive nga Serbia. “.
“Paraprakisht, në Serbi ishte formuar edhe një kompani publike shumë e pazakontë, Drejtoria e KS. Ishte një mrekulli e një kompanie me vetëm një njeri, e vetmja kompani publike e tillë që supozohej të përfshinte nën kontrollin e saj një pjesë të fabrikave nga Republika Srpska, dhe kjo është diku në të kaluarën”, shpjegon Radiq.
Ai shton se “Orao” ka bërë remont të motorëve pasi që Forcat Ajrore të Serbisë ende i përdorin motorët e tyre nga koha e paraluftës.
Sipas tij, deri më tani nuk është bërë asgjë konkrete për zgjidhjen e çështjes së pronësisë, por me ligjin e miratuar së fundmi në Republikën Srpska, ekziston një “bazë ligjore” për një gjë të tillë.
Ai thotë se në kushtet e tensioneve në rajon nuk duhet të ketë një atmosferë dramatike sepse, siç shprehet ai, këto fabrika janë “të njohura për prodhimin e tyre specifik”.
“Ata nuk prodhojnë produkte të gatshme që mund të përdoren menjëherë në forcat e armatosura. Ata janë pjesë e një zinxhiri, kryesisht duke ruajtur mbështetjen për sistemet luftarake të Forcave të Armatosura Serbe” – shpjegon Radiq.
Ai thotë se Serbia ka plan për modernizimin e aeroplanëve dhe përdorimin e tyre deri në vitin 2040, në të cilin mund të marrë pjesë “Orao”, ndërsa fabrika Palja mund të ndihmojë në modernizimin e tankut M84.
Si funksionojnë këto kompani?
Instituti i Aviacionit “Orao” nga Bijeljina merret me remontin e motorëve të avionëve.
Sipas Agjencisë për Ndërmjetësim, Informacion dhe Shërbime Financiare (APIF), e cila mban evidencën e kompanive në Republika Srpska, “Orao” është mbi 80% në pronësi të Republikës Srpska, ndërsa pjesa tjetër mbahet nga disa fonde të njësive publike.
Në shkurt të vitit 2021, Instituti nënshkroi një kontratë me Ministrinë e Mbrojtjes së Serbisë për riparimin e motorëve të Forcave Ajrore dhe Mbrojtjes Ajrore (PVO), me vlerë 3.7 milionë euro.
Baza e Forcave Ajrore të Banja Lukës “Kosmos”, 100% në pronësi të Republikës Srpska, merret me riparime në fushën e mbrojtjes ajrore.
Drejtori i kësaj kompanie, ish-lider në remontin e sistemeve të radarëve dhe raketave, Dushan Vjeshtica, thotë për Radion Evropa e Lirë se “vitin e kaluar kanë bërë biznes në vlerë prej disa milionë eurosh” me Serbinë.
“Orao” dhe “Kosmos” po funksionojnë pozitivisht, sipas raporteve financiare të disponueshme në faqen e APIF-it. Ndryshe nga ata, Fabrika Palja është në faliment që nga viti 2019.
Megjithatë, ministri i Ekonomisë dhe Ndërmarrësisë i Republikës Srpska, Vojin Mitroviq, thotë për Radion Evropa e Lirë se nuk është edhe aq larg rifillimit të prodhimit.
“Pajisjet janë aty, hapësira është aty, pjesë këmbimi dhe lëndë e parë, kur them lëndë e parë, janë blloqe motorike të papërpunuara që duhet të përpunohen, të cilat do të ishin gati për instalim në tanke” tha Mitroviq.
